Vestingstad in het groen

Vestigingwerken

Sint Jansbolwerk (2015)

De "Koepoort" heeft waarschijnlijk gestaan aan het eind van de St. Jansstraat, eertijds Koestraat genaamd. De poort had een vierkante vorm, een houten galerij en een kap met toren, die met lood en leien gedekt waren. Tegelijk met de nieuwe poort was ook een nieuwe weg naar Vlijmen aangelegd, een dijk door het lage polderland (ca. 1533). Ter bevordering van de handel en verkeer was de weg nodig, maar voor de verdediging van de stad was het een toegangsweg temeer en dus behoorde de toegang tot de vesting aan die zijde stevig te kunnen worden afgegrendeld.
In 1593 werd de toren, die reeds van verre te zien was, afgebroken en in 1595 werd besloten een nieuwe poort te bouwen, een weinig noordwestelijk van de bestaande. De oude poort met haar schotbalken zou intact blijven en do(i)r een overwelving met de nieuwe verbonden worden. De nieuwe poort was eenvoudig van vorm: een doorgang door de wal om zoveel mogelijk aan het gezicht onttrokken te zijn. Ze bestond uit een voormuur en achtermuur met doorgang, twee flankerende muren en één overwelving, die met aarde tot de hoogte en de breedte van de wal was opgewerkt. Een dubbel stel zware eikenhouten deuren sloot de doorgang af. In 1640 werd de voorzijde van de poortingang geheel opnieuw in hardsteen opgetrokken. De oude Koepoort is in 1597 afgebroken. De St. Janspoort is kort na 1890 gesloopt. Na het opheffen van de vesting konden de voorwerken gelegen aan de

westzijde gesloopt worden en werd de aanleg van de Stadsdommel mogelijk. De Dommel die tot dan zijn hoofdafvoer door de Binnendieze had, was gegarandeerd van een betere waterafvoer. In 1890 viel het besluit de stad naar het westen uit te breiden. Tussen het nieuwe station (1896 ) en de stad ontstond het eerste uitbreidingsplan Het Zand. In jaar 2015 werd met gepaste trots de reconstructie van een groot deel van het voormalige bolwerk Sint-Jan afgerond. Dit verdedigingswerk is gebouwd voor de middeleeuwse stadspoort aan de westzijde van de binnenstad, waar men de stad kon verlaten vanuit de Sint-Jansstraat. In de ondergrond van het talud en de straat zijn nog fraaie restanten van de twee laatste poorten, de stadsmuur, een rondeel en middeleeuws straatwerk gevonden. Het huidige gebouw, evenals het ‘Bastionder’ op bastion Oranje, is een eigentijds ontwerp van het architectenpaar Marc van Roosmalen en Marlène van Gessel. Binnen in het bolwerk zijn een aantal archeologische overblijfselen herplaatst, zoals een historische bestrating. Bovenop het dak, anderhalve meter boven het straatniveau, is een openbaar dakpark gerealiseerd. Het dakpark is 600 vierkante meter groot, met veel zitruimte. Je kunt er goed toeven in de middagzon, beschut onder het lover van de Gleditsia’s en met een fantastisch uitzicht over de Dommel.

Bastion Oliemolen (1614)
Het is niet zo verwonderlijk dat Van Grobbendonk, toen hij eenmaal besloten had tot bastionering van de wallen, daarmee een begin maakte op deze bijzonder kwetsbare noordelijke hoek van de oude stad. Het eerste bastion werd aangelegd in 1614. Oorspronkelijk droeg het de naam van de gouverneur, maar in 1629 heette het bastion Oliemolen, naar de molen die hij er op had laten zetten. Van dit bastion rest ons niets meer dan, in het

Singeltalud, de aanzet van de korte zuidelijke flank. De Oliemolenbrug loopt over de aslijn van dit vroegere bastion, dat geheel vergraven is voor de verlenging van de Singel. Dit bastion werd ook wel Bolwerk bij de Boom genoemd naar de havenbeveiliging de Boompoort.         De Citadel deel 1 Ongeveer waar nu de Citadel ligt, lag vóór 1629 een bastion. Het bastion aan de Boom. Dit verdween toen in 1639 de Staten Generaal besloten dat er een zogenaamd Blokhuis of Dwangburcht moest komen om de, in hun ogen onbetrouwbare

Spaansgezinde katholieke bevolking in toom te houden. Dit ging Frederik Hendrik veel te ver en hij maakte van de gelegenheid gebruik door het fort op een plaats bouwen waar het deel uitmaakte van de vestingwerken. Aan de stadszijde was echter wel een schootsveld nodig en daarom werd de stadswijk gelegen tussen de haven en de huidige Jan Heinsstraat afgebroken. Zo ontstond een plein dat op oude kaarten voorkomt als Esplanade maar de bevolking spreekt nu nog van 'De Plein'. Ook het fort Willem Maria zoals het officieel heette kreeg al spoedig de naam 'Papenbril'. Forten die een bepaald gebied beheersten kregen in die tijd vaker het achtervoegsel 'Bril'. De benaming 'Citadel' stamt uit de Franse tijd. Toen na 1874 de vesting werd ontmanteld is het plein volgebouwd. De Citadel bleef als kazerne in gebruik en er kon nu ook een wachtlokaal aan de buitenzijde van het fort gebouwd worden. In dezelfde tijd is ook een bastion afgebroken, nodig voor de verbreding van de Zuid-Willemsvaart.

De Citadel deel 2

teruggebracht. De depotruimte is in de wallen ondergebracht, de wallen zijn pas voor de helft uitgegraven. Het bevat nu 25 kilometer planklengte, waarvan 13 km. in gebruik is genomen. Het bevat ook twee grote studiezalen, een expositieruimte, een bibliotheek, een restauratieatelier met eigen binderij. Er zijn ook twee laboratoria, een voor "droog werk" en een voor "nat werk". De Centrale Hal is de vroegere binnenplaats. Deze is nu echter

overdekt. Het moet lijken op een zwevend dak dat wordt gestut door pilaren. Kunst aangebracht in 1985-1986: * "Twee Spiralen" van Guisje Bal in de centrale hal; * "Drie Portalen" van Peter Kooistra. Op de plaats van het kunstwerk stond een torentje, dat bij de restauratie niet is teruggekomen. Men is tot plaatsing over gegaan omdat er een tegenhanger moest komen voor het vrij dominante wachtgebouw aan de andere kant van de ingang, dat de eerste aandacht van de bezoeker vraagt. De "alternatieve poorten zijn ontworpen volgens het principe van de Gulden Snede. De kunstenaar noemt het ook "Terughoudend". De portalen worden gevormd door vier verticale balken die boven aan weer met elkaar verbonden zijn door horizontale balken. Op deze wijze zijn doorgangen ontstaan die eigenlijk geen doorgangen zijn, daar de portalen in de lengte zijn opgesteld, met een onderlinge afstand van 405 cm. langs een blinde muur en wel zodanig dat de bezoeker als het ware langs de portalen en langs het oude wachtgebouw naar binnen wordt geleid. 's-Avonds zijn de objecten paars-blauw verlicht. Het geheel is gemaakt door John van Nistelrooy in 1986. * "Vier Bomen" van Heppe de Moor. Zij staan op de binnenplaats. Het is de bedoeling dat als de bomen totaal verrot zijn, de afdruk van de stammen in de beton een indruk achter laten van die bomen, om zo de taak van het Rijks Archief weer te geven. * In een van de vergaderzalen

hangt een schilderij van het kindhuwelijk tussen Willem II, zoon van Frederik Hendrik en Mary. * In 1992 zijn er twee negentiende eeuwse 24-ponds kanonlopen, op de wallen geplaatst. Vroeger waren ze op de stad gericht om die in bedwang te houden. De Schutterij demonstreert regelmatig het

omgaan met de kanonnen. * Er staan ook twee schietbomen van de Oude Schuts. De horizontale schietbaan wordt achter het kruithuis opgericht. Het gilde gaat het gebruiken met hun naar 15e eeuws voorbeeld zelfgebouwde kruisbogen.* Naast de toegang staat een wachthuis daterend uit 1899.            Toren achter de Zusters van Orthen (Noordwal) Vanaf de Pelssingel hebben we uitzicht op de voet van de oude muurtoren aan de Noordwal, de zg. Toren achter de Zusters van Orthen, recht tegenover de Kanaalstraat.         Bastion Muntel (ca 1618) Stond ter hoogte van de hoek Aawal/ Muntelwal aan de Zuidwestzijde van het Hinthamereinde. Werd aangelegd tussen 1614 en 1618. Hierop of hierbij stond de molen "De Phoenix", die verschillende namen droeg zoals "De Oeffelsmolen" en "De Molen van Kranenburg" en daarna weer de eerst genoemde naam. Bastion en molen werden in 1887 gesloopt.         De Halve Maan De halve maan aan het Muntelbolwerk in Den Bosch maakt deel uit van een stelsel aan voorwerken die tussen 1734 en 1739 zijn gebouwd volgens de plannen van de vestingbouwer Menno van Coehoorn. De ravelijnen en halve manen hadden tot doel om de vijand op grote afstand te houden en zo de Hinthamerpoort te beschermen.      Van deze voorwerken zijn alleen nog restanten in de grond aanwezig, meestal onder de huizen of wegen. Er is slechts een klein deel van de halve maan zichtbaar. De goede opmerker ziet een lage muur in het talud langs de Aa.