GROOT ZIEKENGASTHUIS TERREIN

's-Hertogenbosch

Jeroen Bosch Ziekenhuis

De rijksmonumenten van het Voormalige Groot Ziekenhuis terrein:

Gasthuisstraat 9 -11

Het Groot Ziekengasthuis maakte vanaf 1880 deel uit van de Godshuizen, een overkoepelend orgaan voor de verschillende katholieke zorginstellingen

van ’s-Hertogenbosch. In dit gebouw werd in 1903 het kantoor van de Godshuizen gevestigd. In het fronton boven de ingang is een sculptuur te zien van de Bossche kunstenaar Hendrik van de Geld. Het interieur is nog bijzonder fraai gebleven en vormt een goed voorbeeld van het vakmanschap van de tijd maar ook van het zelfbewustzijn van de regenten.

De gasthuispoort

De aan het einde van de Gasthuisstraat sluit aan bij de brug over de Dieze. Ze werd opgericht in 1661 en in 1916 grondig gerestaureerd. Ze bestaat uit een natuurstenen rondboog op Toscaanse pilasters met driehoekig fronton met daarin het stadswapen van ’s-Hertogenbosch. In de nissen links en rechts staan beelden van respectievelijk Elisabeth van Thüringen “de in 1207 geboren patroonheilige van ziekenhuizen, verpleegsters, bedelaars en wanhopige” en van Vincentius à Paulo. Het zijn niet de originele beelden maar replica’s van de hand van de Brabantse beeldhouwer Toon Grassens. Het luikje tussen de poort en de apotheekgebouwen diende voor het verstrekken van medicijnen.

De oude apotheekgebouwen

Dit complex omvat enkele van de oudste gebouwen op het terrein. Het draagt de naam ‘oude apotheek’

omdat de eerste eigen apotheek van het ziekenhuis hier gevestigd was. De apotheekgebouwen sluiten aan bij de Gasthuispoort en zijn zichtbaar vanaf de overzijde van de Binnendieze. Het ensemble van de gevels vormt een merkwaardig samengesteld geheel. De gebouwen aan de oostzijde zijn ontstaan omstreek 1880 na een verbouwing van de vroegere rentmeesterwoning. Naast de portierswoning bevond zich een poort die toegang verschafte tot het binnenterrein. Op een schilderij van C.F. Cordes ( Noord Brabantsmuseum) uit circa 1900 zijn een dienstgebouw en de oude bakkerij te zien. Dit gasthuis is in 1843 verbouwd en voorzien van nieuwe gevels. Het kleine huisje uiterst westelijk dateert zelfs pas uit 1942. De gebouwen zijn opgetrokken op de oude keermuur die gerestaureerd werden in 1995.

Het regentenhuis

Het 16^de-eeuwse regentenhuis was van 1811 tot 1903 in gebruik als vergaderplaats van de regenten van de Godshuizen. Het pand heeft een overkluizing over de Dieze, die in de 16^de eeuw de Groote Stroom heette. De gevel vertoond talrijke bouwsporen uit het verleden. Het interieur is nog grotendeels intact en ademt nog de geest van de 17^de en 18^de eeuw. Omstreek 1880 namen de zusters van Trier de bediening van het gasthuis over en werd de zolder een meter op gezet zodat die ruimte gebruik kon worden voor de slaapplaats van de zusters. In het gebouw heeft nu de rederijkerskamer Moyses Bosch zijn thuishaven.

De Waterpoort

De Groote Stroom was vroeger bevaarbaar voor de binnenschepen. Bij het nu nog zichtbare restant van de Waterpoort spitste de Marktstroom zich af van de Groote Stroom. De in 1966 gedempte Marktstroom lag binnen de eerste stadsmuur en was in feite de eerste binnenhaven van ’s-Hertogenbosch.

Het Mariapaviljoen

Dit gebouw werd in 1915 opgetrokken voor de behandeling van personen die leden aan besmettelijke ziekten. De wet die de gemeente verantwoordelijk

stelde voor de opvang van besmettelijke zieken dateert uit dezelfde periode. De toenmalige directeur gemeentewerken J. Kersemaekers ontwierp een

voor die tijd modern gebouw. De opzet was efficiënt: in elk van de vier hoeken was er opvang mogelijk voor lijders aan verschillende ziekten. De meest voorkomende ziekte was tuberculose of tbc. De patiënten konden ook gebruik maken van een open dakterras en van een draaiplateau waarbij bezonning van alle zijden mogelijk was. Vanaf 1942 zijn in het gebouw verschillende andere ziekenhuisafdelingen gevestigd geweest, met als laatste het facilitair bedrijf.

Het nieuwe ziekenhuis

Deze gebouwen zijn ontworpen door de architectencombinatie Leiden – ’s-Hertogenbosch (Kirch Hermans van der Eerden). Voor de bouw van het nieuwe ziekenhuis moesten een deel van de volksbuurt de Pijp en de Hoge Nieuwstraat verdwijnen. Met de realisatie van dit enorme ziekenhuis leek de wens voor meer ruimte op het terrein eindelijk vervuld. Al snel bleek ook dit nieuwe complex toch weer te klein om de toenemende stroom patiënten te kennen opvangen.

Het stergebouw

Het zogenaamde stergebouw werd in 1911 opgetrokken naar een ontwerp van rijksbouwmeester architect Vrijman en beantwoordde aan de nieuwste inzichten op het gebied van de ziekenzorg. Het gebouw bestaat uit een centraal gedeelte met trappenhuizen, onderzoekruimtes en een aparte operatiekamer. Daarnaast zijn er vier richtingen uitstekende paviljoenen met platte daken. In deze vleugels bevonden zich de ziekenzalen. Grote geveloppervlakten zorgden voor licht en lucht. Het gebouw is door allerlei aanbouwsels ontsierd en heeft hiermee sterk aan kracht en helderheid ingeboet.

De kapel

De neogotische kapel vormt een bouwkundig geheel met het zusterhuis. De langs de kapel oprijzende liftschacht i illustratief voor de geringe esthetische waarde van de toevoegingen en aanbouwsels op de ziekenhuissite. De kapel werd in de jaar 1960 ‘gemoderniseerd’: wandschilderingen werden overschilderd en het plafon werd verlaagd. Boven de verlaagde plafons bevinden zich nog de restanten van de oude muurschilderingen.

Het zusterhuis

Het gebouw is ontworpen in neorenaissance stijl door de architecten Vrijman en Klompers. Links van de ingang bevonden zich de ziekenzalen en de dienstvertrekken en kantoren voor het lekenpersoneel. Het rechtergedeelte was het ziekenhuis dat tot enkele jaren geleden door de zuster bewoond werd. Naast de entree is door Jan van Sleeuwen gemaakt puntgedicht te lezen over het verblijf van de zusters van de heilige Carolus Borromeus in

’s-Hertogenbosch. De zusters van Trier, zijn niet meer hier, het leven is niet meer wat het was: servitudo et humilitas.

Het mortuarium

In zijn huidige vorm is het mortuarium een ingekorte versie van het oorspronkelijke gebouw uit 1888, toen bekend als het Sint-Jozefpaviljoen. Het werd gebouwd als polikliniek met een aangrenzend lijkenhuis en rouwkapel. In 1976 is het gebouw min of meer gehalveerd om meer parkeerruimte te kunnen creëren. De monumentale ingangspartij van de polikliniek werd daarbij

verplaats naar de nieuwe zuidgevel. De beeltenis in het fronton boven de poort, met een voorstelling van de zeven werken van barmhartigheid, is van de kunstenaar Hendrik

van der Geld. De gevels zijn opgetrokken uit baksteen met speklagen en gele steen. De detaillering geldt als een schoolvoorbeeld van ambachtelijk architectuur.

De polikliniek

Met de bouw van de nieuwe polikliniek manifesteerde de instelling zich prominent aan de Nieuwstraat. De nieuwe entree was zo opgevat dat ambulances en taxi’s overdekt konden voor rijden. Bij een nieuw entreegebouw paste ook wel een nieuwe bouwstijl, die ook wel een zuidelijke variant van de Amsterdamse school genoemd kan worden. Architect Van Dillen gaf hiermee het ziekenhuis aan de Nieuwstraat een fraai nieuw gezicht. De beelden in de voorgevel stellen aan de rechterzijde Vincentius à Paulo en aan de linkerzijde de heilige Elisabeth van Thüringen voor. Ze zijn vervaardigd door het bekende beeldhouweratelier Van Bokhoven en Jonkers uit ’s-Hertogenbosch.

De panden aan de Nieuwstraat (20-32)

De huizen zijn gebouwd in de 18^de en de 19^de eeuw, maar de geschiedenis van de straat gaat terug tot 1641. Toen besloot het stadsbestuur om het voormalige Predikherenklooster te verkopen aan de ‘projectontwikkelaars’ Gans en Blom. Het gebied rond het klooster werd herverkaveld en daarbij ontstonden. De Eerste Nieuwstraat heet nu nog steeds Nieuwstraat. De Tweede Nieuwstraat draagt de naam Sint-Josephstraat, en de Hoge Nieuwstraat heeft plaatsgemaakt voor de nieuwbouw van het GZG in de jaren 1960. Op een kadasterkaart uit 1817 is de verkaveling van de panden 20 tot en met 32 al zichtbaar.

Bronnen, noten en/of referenties:stadsarchief, vof GZG