HET ZUIDERPORTAAL

Sint-Janskathedraal

Het Zuiderportaal

De gevel van het zuidertransept bestaat uit drie delen. Er is eerst een grote voorhal, daarboven bevindt zich een groot transeptraam en daarboven een spits toelopende, door enorme pinakels omzoomde geveltop. De voorhal is voorzien van krachtige, elkaar doorsnijdende bogen en tussenbogen. Dat doet vermoeden dat Alart Duhamel bij het ontwerp betrokken is geweest.

Tussen de beide toegangsdeuren staat onder een bijzonder mooi laatgotische baldakijn een neogotisch beeld van Sint-Jan. De aan Sint-Jan gewijde reliëfs boven de deuren vormen het enige restant van het oorspronkelijke middeleeuwse beeldhouwwerk van de kerk. Aan de geveltop is sinds de bouw de Gedaanteverandering van Christus op de berg Thabor uitgebeeld. Restauratiearchitect Lambert Hezenmans plaatste echter in de top van de gevel, nog boven de verheerlijkte Christus, een beeld van Johannes de Evangelist.

Terwijl de gevel van het noorderportaal geheel is gewijd aan Maria, heeft de zuiderportaal gevel de kerkpatroon Johannes de Evangelist als thema. Op deze manier is aan de Sint Jan, die immers de grondvorm van een kruis heeft, het bijbels tafereel uitgebeeld dat ook op zovele middeleeuwse schilderijen is te zien, namelijk Maria en Johannes aan de voeten van de gekruisigde Christus. De ingang van het zuidertransept werd in de middeleeuwen maar spaarzaam gebruikt omdat aan die zijde van de kerk, waar nu de Parade ligt, de gebouwen van het Groot Begijnhofstonden, omgeven door een grote muur. Dat heeft echter een overdadige versiering van deze transeptgevel niet in de weg gestaan. Zowel in de architectuur als in het beeldhouwwerk bezit het zuidertransept een rijkdom die voor de aankleding van het glorieuze noordertransept nauwelijks onderdoet. Vooral op mooie dagen, als het zonlicht de beelden, de nissen en pinakels beschijnt, krijgt het zuidertransept een warme gloed die de kerk aan de wat kille, bemoste noordkant altijd zal moeten ontberen. Het zuidertransept kent een vrij langdurige bouwgeschiedenis. Omstreeks het eerste kwart van de vijftiende eeuw werd met de bouw begonnen en waarschijnlijk werden de bovenbouw en de gevel van het transept pas een eeuw later voltooid. De gevel bestaat net als die van het noordertransept uit drie gedeelten. Allereerst de ruime voorhal, daarboven het grote transeptraam en
tenslotte de spits toelopende, door enorme pinakels omzoomde geveltop. De voorhal was aanvankelijk minder diep ontworpen, maar hij werd in de loop van de bouwperiode vergroot en heeft daardoor een fraaie ruimtelijke werking gekregen. De krachtige, elkaar doorsnijdende bogen en tegenbogen boven de ingang van de hal doen vermoeden dat Alart Duhamel bij het ontwerp betrokken is geweest. Dergelijke versieringen vormen namelijk een geliefd thema van deze bouwmeester dat ook aan de sacramentskapel veelvuldig is toegepast.

De beide eikenhouten deuren met hun versiering van briefpanelen zijn tijdens de negentiende eeuwse restauratie in de plaats gekomen van de oude verweerde deuren. Daarbij zijn opnieuw de korte,

roerende gebeden aangebracht die ook in de oude deuren waren uitgesneden. Op de rechterdeur een smeekbede van de middeleeuwse bouwers: 'Jhs wei vertrauwen datsu my bistant wante wi wrachte tot u eer', en links 'Jhesu heer der werelt wilt vergeefe mi, myn verlosser syt ghi'.

Tegen de middenstijl van het portaal tussen de beide toegangsdeuren is een bijzonder mooie beeltenis aangebracht die gevormd wordt door een laatgotisch baldakijn en een niet minder opmerkelijke console, die, tamelijk zeldzaam voor de Sint Jan, duidelijk renaissance trekken bezit. Na voltooiing

van de restauratie in 1898 is in deze nis een neogotisch beeld van Sint Jan de Evangelist geplaatst, herkenbaar aan een van zijn traditionele attributen, de gifbeker. Ook in het beeldhouwwerk dat de deuren omlijst neemt de kerkpatroon een prominente plaats in. De reliëfs die in de stijlen, zwikken en driepassen werden uitgehakt zijn nog geheel oorspronkelijk laatgotisch werk uit de vijftiende eeuw. Dat is uniek voor het exterieur van de Sint Jan waarvan de oorspronkelijke sculptuur door verregaande verwering en weinig gevoelige restauratiemethoden nagenoeg geheel verloren ging. Tijdens de restauratie aan het eind van de 19e eeuw kwamen de reliëfs van onder een dikke laag kalk tevoorschijn. In een hoek boven de linkerdeur is afgebeeld hoe bij het Laatste Avondmaal Sint Jan zich vleit aan Jezus' borst. Een tafereel in de andere hoek toont de marteling van de heilige in de kokende olie waarbij de beul het vuur nog eens flink opstookt en tegelijkertijd met een grote pollepel de olie over zijn slachtoffer uitgiet. In de overige reliëfs boven de linkerdeur worden taferelen random het Laatste Oordeel uitgebeeld. De centrale voorstelling boven de middenstijl van de deur is die van Christus als Rechter aan het einde der tijden. Hij oordeelt over de mensen en scheidt daarbij de rechtvaardigen van de zondaars. Hij houdt daarom met zijn linkerhand een tweesnijdend zwaard, symbool van zijn toom, aan de mond zoals dat ook in de Openbaring van Johannes wordt beschreven.

Oorspronkelijk zal hij in de andere hand een lelietak hebben gedragen, het Bijbelse teken van uitverkiezing. De twee figuurtjes onder hem symboliseren de mensheid die geoordeeld wordt. Aan zijn rechterhand een uitverkorene, aan zijn linkerhand een verdoemde die in wanhoop de handen voor het gezicht heeft geslagen. Aan weerszijden van deze voorstelling zijn engelen weergegeven die met bazuingeschal het Laatste Oordeel aankondigen. Boven deze engelen zijn Maria en Johannes de Doper afgebeeld als voorsprekers voor de mensheid. Maria beroept zich daarbij op haar moederschap om haar zoon te vermurwen: zij toont Christus haar ontblote borst. Het centrale. thema van de reliëfs boven de rechterdeur is de Openbaring van Johannes. In het midden is een adelaar afgebeeld, vanouds een symbool van Sint Jan de Evangelist. Links daarvan is Johannes afgebeeld op het eiland Patmos terwijl

hij beschrijft wat hem geopenbaard wordt. In zijn vervoering ontgaat het hem dat hij wordt belaagd door een monsterlijk gevormde duivel die achter zijn rug zijn inktpot laat leeglopen. In de rechterhoek zijn voorstellingen aangebracht die aan Johannes' Apocalyps zijn ontleend. Vechtende ruiters 'een christen en een Saraceen' verbeelden de strijd van de laatste werelddagen, daaronder is het Beest uit de Apocalyps weergegeven als een monster met twee lijven. Rondom deze levendige taferelen zijn mooi gevormde bladeren en dierfiguren uitgehakt die soms als kraagstenen dienst doen. Ook de omlijsting van de reliëfs loopt aan de onderkant steeds uit in fraai bewerkte figuurtjes, waarin onder meer de symbolen van de vier evangelisten, adelaar, leeuw, rund en mens te herkennen zijn. Het is overigens opvallend dat de zijmuren van de voorhal, evenals de steunberen buiten aan de hal zijn voorzien van een groot aantal lege beeltenissen. Deze zijn niet oorspronkelijk, maar ze werden pas aangebracht tijdens de restauratie aan het eind van de negentiende eeuw. Hun beelden hebben ze echter nooit meer gekregen, in het midden van de zuidelijke gevel domineert het grote transeptraam met zijn sierlijk slingerende omlijsting. Aan de hand van het glas dat oorspronkelijk in dit raam geplaatst was, een schenking van Kardinaal Willem van Enckevoirt, die tevens kanunnik van de Sint Jan was, is het mogelijk om de voltooiing van dit gedeelte van de kerk te dateren in het tweede kwart van de zestiende eeuw.

De brede omlijsting van het grote raam doorsnijdt een galerij vlak onder de geveltop die is voorzien van zes beelden. De identiteit van het linkerdrietal is niet geheel zeker. Mogelijk zijn hier Noach, Abraham en Jacob afgebeeld. De rechtergroep stelt echter onmiskenbaar de Driekoningen voor: Baltasar, Caspar en Melchior. De beeltenissen in de geveltop hadden nog vóór de negentiende eeuw alle hun beelden verloren, met uitzondering van de bovenste nis, die een nog vrij gaaf Christusbeeld bevatte. Uit de stralenkroon waarmee dit beeld was getooid kon worden opgemaakt dat aan de geveltop oorspronkelijk de Gedaanteverandering van Christus op de berg Thabor was uitgebeeld. De overige nissen waren dus gevuld met beelden van Mozes en Elias, die volgens het bijbelwoord zich toen bij Christus voegden en de apostelen Petrus, Jacobus en Johannes die van Christus' verheerlijking getuige waren. Bij de restauratie is dit tafereel hersteld, maar wel op uiterst ongelukkige wijze. In de onderste rij, waar Jacobus en Petrus knielend zijn afgebeeld ontbreekt het beeld van Johannes, dat namelijk door de restaurateur Lambert Hezenmans in de top van de gevel is geplaatst, nog boven de verheerlijkte Christus. Johannes' plaats in de onderste rij wordt nu

ingenomen door een overigens bijzonder expressieve neogotische Madonna. Zij is hier afgebeeld als 'de Zetel der Wijsheid', een in de middeleeuwen zeer geliefd thema, waarbij Maria, gezeten op de troon van de wijze koning Salomon, haar zoon als bron van wijsheid toont aan de mensheid.

Voor beschrijving van de beelden op de gevel klik op de nummer: